Η Σεμιναριακή Εβδομάδα «Demokratia and Res Publica» πραγματοποιήθηκε διαδικτυακά και αγγλιστί (20-22.9.2021) από τον ομότιμο καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας Κώστα Μπουραζέλη και τον διδάκτορα Αρχαίας Ιστορίας Γιώργο Μητρόπουλο στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος CIVIS και υπό την οργανωτική φροντίδα του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ). Συνολικά συμμετείχαν έντεκα επιλεγμένοι φοιτητές/-τριες (μεταπτυχιακοί και υποψήφιοι διδάκτορες), προερχόμενοι από τέσσερα Πανεπιστήμια CIVIS (ΕΚΠΑ, La Sapienza Università di Roma, Universidad Autónoma de Madrid, Aix-Marseille Université). Οι φοιτητές/-τριες επωφελήθηκαν τα μέγιστα από τις παρατηρήσεις των επίσης προσκεκλημένων καθηγητών Αρχαίας Ιστορίας ΕΚΠΑ, αλλά και ξένων πανεπιστημίων, όπως οι καθηγητές Νίκος Γιαννακόπουλος και Σοφία Ανεζίρη (ΕΚΠΑ), Francesco Camia (La Sapienza Università di Roma), Andrew Erskine (University of Edinburgh), αλλά και ο πρωτοβάθμιος ερευνητής του ΕΙΕ Πασχάλης Πασχίδης (ΤΕΡΑ).
Ο σκοπός της CIVIS Σεμιναριακής Εβδομάδας Αρχαίας Ιστορίας, της πρώτης που διοργανώθηκε, ήταν η εξέταση διαφορετικών αλλά συγκρίσιμων πολιτικών, θρησκευτικών και κοινωνικών φαινομένων, που απαντούν τόσο στην αρχαία Ελλάδα όσο και στη Ρώμη. Επιπλέον, εξετάστηκαν συγκεκριμένες προσωπικότητες που έφεραν σε επαφή αυτές τις κοινωνίες και διερευνήθηκαν τα πρότυπα και οι παραδόσεις πίσω από τις ενέργειές τους. Επρόκειτο για μια καινοτόμο και απαιτητική πρωτοβουλία, καθώς οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να συγκεντρώσουν και να ερμηνεύσουν δεδομένα από δύο διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές και φαινομενικά πολύ διαφορετικό κοινωνικό πλαίσιο κι οργάνωση. Μ’ αυτόν τον τρόπο, έπρεπε να προβούν σε σύγκριση μεταξύ δύο διακριτών κόσμων με τη δική τους κατ’ αρχήν κοινωνικο-οικονομική οργάνωση, ιεραρχία, θεσμούς και θεούς.
Η Σεμιναριακή Εβδομάδα ξεκίνησε (20.9.21) με τον Χαιρετισμό από τον Πρύτανη του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, κ. Μελέτιο-Αθανάσιο Δημόπουλο, και την Εισαγωγική ομιλία του καθηγητή Κώστα Μπουραζέλη (ΕΚΠΑ), ο οποίος έθεσε τις κατευθυντήριες γραμμές του σεμιναρίου, δηλαδή την αναζήτηση για συγγένειες, διαφορές και επαφές μεταξύ Ελλάδας και Ρώμης, τοποθετώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο τους συμμετέχοντες στα βήματα του Πολύβιου και του Πλουτάρχου.
Η πρώτη παρουσίαση προήλθε από τον Jorge Barbero (Universidad Autónoma de Madrid), ο οποίος προέβη σε μια σύγκριση μεταξύ των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη στην Αθήνα και των αδερφών Γράκχων στη Ρώμη. Επρόκειτο για ένα πρωτότυπο θέμα, καθώς έγιναν σαφείς οι πολύπλευρες συνέπειες αυτών των μεταρρυθμίσεων στην πάροδο του χρόνου, η κοινή επίδρασή τους στους ανθρώπους της Αθήνας και της Ρώμης, καθώς και οι ποικίλες ερμηνείες τους από τους νεώτερους ερευνητές.
Στη συνέχεια της Σεμιναριακής Εβδομάδας, ο Κώστας Φάκκας (ΕΚΠΑ) μελέτησε ένα συγκεκριμένο γεγονός που αποδείχθηκε καθοριστικής σημασίας για την ιστορία των ελληνο-ρωμαϊκών διακρατικών σχέσεων και πολιτισμικών επαφών, την πρεσβεία των τριών φιλοσόφων στη Ρώμη το 155 π.Χ. Οι Καρνεάδης, Κριτόλαος και Διογένης, που εκπροσωπούσαν την Ακαδημία, την Περιπατητική και την Στωική Σχολή αντίστοιχα, ταξίδεψαν στη Ρώμη με στόχο να διαπραγματευτούν με τους Ρωμαίους εκ μέρους της Αθήνας και, μ’ αυτόν τον τρόπο, οι συγκλητικοί ήταν σε θέση να αναγνωρίσουν και να εκτιμήσουν την Ελληνική ρητορεία και φιλοσοφία. Μέσα από αυτό το γεγονός, η περίφημη ρήση του Ορατίου (σε μεταγενέστερο πλαίσιο) Graeciacaptaferumvictoremcepit γίνεται καλύτερα κατανοητή.
Η Σεμιναριακή Εβδομάδα συνέχισε με τις συμβολές δύο υποψηφίων διδακτόρων από το Πανεπιστήμιο La Sapienza της Ρώμης, οι οποίες ανέλυσαν την αλληλεπίδραση των Ρωμαίων αξιωματούχων με τις ελληνόφωνες επαρχίες. Αρχικά, η Valentina Vari παρουσίασε μια πλήρη εικόνα της οργάνωσης της νεοσύστατης επαρχίας της Αχαΐας καθώς και αυτής της Μακεδονίας στη «μεταβατική» περίοδο από το 146 π.Χ. έως το 14 μ.Χ. Η V. Vari παρέθεσε πλήθος επιγραφικού υλικού που κατέδειξε την παρουσία και τις ενέργειες των επαρχιακών κυβερνητών αυτών των επαρχιών, όπως και την τίμησή τους από τις ελληνικές κοινότητες. Στη συνέχεια, η Giulia Maria de Angelis επικεντρώθηκε στην επαρχία της Ασίας και ιδίως στις απόπειρες του Publius Rutilius Rufus και του Lucius Licinius Lucullus να προστατεύσουν τους κατοίκους της επαρχίας από τους εκβιασμούς των publicani – φοροεισπρακτόρων. Στη συζήτηση που ακολούθησε, εξετάστηκε το ερώτημα αν υπήρξαν Έλληνες κάτοικοι, συνεργάτες των publicani.
Η πρώτη μέρα κατέληξε με την παρουσίαση του Νίκου Κωστόπουλου (ΕΚΠΑ), ο οποίος εξέτασε την εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής Αγοράς στη ρωμαϊκή περίοδο και ορθά τόνισε τη σημασία της για τη δημόσια ζωή των πόλεων, όπως και το γεγονός ότι κάθε Αγορά παρουσίασε μια διακριτή εξέλιξη στην πάροδο του χρόνου. Παραδείγματος χάριν, η οργάνωση της Αγοράς της ρωμαϊκής Σπάρτης ήταν σημαντικά διαφορετική από αυτή της ρωμαϊκής Αθήνας. Επιπλέον, ο Ν. Κωστόπουλος σημείωσε την ενσωμάτωση νέου τύπου οικοδομημάτων στις Αγορές, όπως τα macella και οι ναοί οι αφιερωμένοι στην τέλεση της αυτοκρατορικής λατρείας.
Η δεύτερη μέρα (21.9.21) ξεκίνησε με την συμβολή της Matilde Bertoncelli (Aix-Marseille Université) με θεματική την απόκτηση των ρωμαϊκών πολιτικών δικαιωμάτων από επιφανείς Έλληνες στο νησί της Κω. Η M. Bertoncelli προέβη σε μια σύγκριση μεταξύ της ελληνικής και της ρωμαϊκής πολιτείας, και παρουσίασε ένα ευρύ επιγραφικό υλικό, το οποίο μαρτυρεί την διάδοση της civitasRomanaστο νησί και την τελική ενσωμάτωση των νέων πολιτών στην αυτοκρατορική ιεραρχία. Σημαντική θέση στην εξέτασή της κατείχε ο Γάιος Στερτίνιος Ξενοφών, προσωπικός γιατρός του Κλαυδίου και ένα είδος αυτοκρατορικής «μικρογραφίας» στο νησί. Μέσα από αυτή την εξέταση κατέστη φανερή η σημασία των ρωμαϊκών πολιτικών δικαιωμάτων για τον ιδιώτη, που αποκτούσε πολύτιμο κοινωνικό κύρος.
Στη συνέχεια, ξεκίνησε μια συνεδρία υπό τον τίτλο «Έννοιες και πρακτικές του πολέμου στην αρχαία Ελλάδα και στη Ρώμη», κατά την οποία ο David Garcia Dominguez (Universidad Autónoma de Madrid) παρουσίασε μια συνολική επισκόπηση των εννοιών στάσις καιbellumcivile. Ο D. Garcia Dominguez υπέδειξε τις διαφορές μεταξύ των δύο εννοιών, εξήγησε πώς μπορούν να ερμηνευτούν οι σημασιολογικές αντιθέσεις μεταξύ του ελληνικού και του λατινικού όρου και πρότεινε μια διάκριση με βάση το ελληνικό πρότυπο της πόλεως-κράτους που οργανώνεται γύρω από μια οικογενειακή ιδεολογία εντός της πόλεως και το ρωμαϊκό πρότυπο μιας αυτοκρατορίας, στην οποία μη Ρωμαίοι αποκτούν σταδιακά τα ρωμαϊκά πολιτικά δικαιώματα.
Η δεύτερη μέρα κατέληξε με την συμβολή του Διονύση Χριστοφορίδη (ΕΚΠΑ), ο οποίος συνέκρινε το αρχαίο ελληνικό και το ρωμαϊκό στρατόπεδο κατά την ελληνιστική/ρεπουμπλικανική περίοδο. Μέσα από αυτή τη συγκριτική εξέταση, κατέστη φανερή η διαφορετική σημασία που είχαν τα στρατόπεδα για τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους, καθώς οι πρώτοι τα ενσωμάτωναν στο φυσικό περιβάλλον, ενώ οι Ρωμαίοι τα διαμόρφωναν συγκεκριμένα προς όφελός τους. Ο Δ. Χριστοφορίδης ορθά κατανόησε πως το ρωμαϊκό στρατόπεδο αποτελούσε σύμβολο της ρωμαϊκής ισχύος και κύρους και Έλληνες συγγραφείς, όπως ο Πολύβιος, είχαν ήδη αναγνωρίσει την αποτελεσματικότητά του και ενθάρρυναν τους Έλληνες να μιμηθούν την οργάνωσή του.
Η τρίτη μέρα των διεργασιών του σεμιναρίου (22.9.21) ξεκίνησε με τη συνεδρία «Λατρευτικές πτυχές και μοναρχικές πολιτικές» και ειδικότερα με τη συμβολή του Νικόλα Κατσαρά (ΕΚΠΑ), ο οποίος παρουσίασε την εξέλιξη της λατρείας της Ίσιδος μεταξύ του ελληνιστικού και του ρωμαϊκού κόσμου. Ο Ν. Κατσαράς διερεύνησε τους τρόπους που η λατρεία της Αιγυπτιακής Ίσιδος εξελίχθηκε για να γίνει τελικά μια θεότητα που οι Ρωμαίοι μπορούσαν να υιοθετήσουν. Αυτή δεν ήταν μια εύκολη διαδικασία, καθώς το ρωμαϊκό κράτος τη θεωρούσε συχνά ως εχθρικό σύμβολο της Ανατολής και ειδικά της Αιγύπτου, αλλά εν τέλει η Ίσις έγινε μια από τις πιο διαδεδομένες θεότητες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.
Στη συνέχεια της συνεδρίας, ο δρ. Γιώργος Μητρόπουλος (ΕΚΠΑ) συνέκρινε τις περιπτώσεις απόρριψης των λατρευτικών τιμών από τους ελληνιστικούς βασιλείς και τους Ρωμαίους αυτοκράτορες, ένα φαινόμενο που μπορεί να ονομαστεί συμβατικά recusatiocultus. Η άρνηση των λατρευτικών τιμών εντοπίζεται σε σπάνιες περιπτώσεις της ελληνιστικής περιόδου, αλλά χρησιμοποιείται συστηματικά ως στρατηγική από τους Ρωμαίους αυτοκράτορες. Σε κάθε περίπτωση, μέσα από αυτή την «τέχνη» της άρνησης, ο ηγεμόνας, βασιλέας ή αυτοκράτορας, υιοθετούσε μια περισσότερο ταπεινή και, τελικά, αποδεκτά χρήσιμη λατρευτική εικόνα.
Οι παρουσιάσεις κατέληξαν με την Lucia Diez Rogriguez (Universidad Autónoma de Madrid), η οποία προέβη σε μια σύγκριση μεταξύ της ένταξης των γυναικών στην Αθήνα του 5ου αιώνα π.Χ. και στη Ρώμη του 2ου αι. π.Χ. μέσα από τη συμμετοχή τους στη λατρευτική ζωή αυτών των πόλεων. Φαίνεται πως η λατρεία προσέφερε στις ντόπιες γυναίκες έναν τρόπο να συμμετάσχουν στη δημόσια ζωή, καθώς οι ίδιες δεν αποτελούσαν μέλη των πολιτικών σωμάτων σ’ αυτές τις κοινωνίες. Τέλος, διεξήχθη η συμπερασματική συζήτηση της σεμιναριακής εβδομάδας υπό τον συντονισμό των Κώστα Μπουραζέλη, Γιώργου Μητρόπουλου και Francesco Camia.
Συνολικά, όλες οι συμβολές αποδείχθηκαν αξιόλογα πρωτότυπες, οδήγησαν σε εποικοδομητικά συμπεράσματα και συνοδεύτηκαν από χρήσιμες συζητήσεις χάρη και στις σημαντικές παρεμβάσεις Ελλήνων και ξένων καθηγητών αρχαίας Ιστορίας. Εξετάστηκαν μια μεγάλη ποικιλία συγκριτικών θεμάτων, τα οποία μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε: 1) κοινωνικο-πολιτικά, 2) τοπογραφικά και 3) λατρευτικά. Μέσα από την συγκριτική εξέταση δεδομένων από την αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη, οι συμμετέχοντες της Σεμιναριακής Εβδομάδας μπόρεσαν να εντοπίσουν ομοιότητες και διαφορές μεταξύ αυτών των αρχαίων κοινωνιών που διαμόρφωσαν τον Δυτικό κόσμο. Το πρόγραμμα CIVIS επωφελήθηκε σημαντικά από αυτή την πρώτη απόπειρα να συντονιστεί και οργανωθεί μια CIVIS Σεμιναριακή Εβδομάδα Αρχαίας Ιστορίας υπό την αιγίδα του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και μπορεί να εκφραστεί η ευχή ότι αυτή η πρωτοβουλία CIVIS θα συνεχιστεί στο μέλλον με περισσότερες σεμιναριακές εβδομάδες και συνέδρια Αρχαίας Ιστορίας μεταξύ των συμμετεχόντων πανεπιστημίων.
Ομότιμος καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας Κώστας Μπουραζέλης
Δρ. Αρχαίας Ιστορίας Γιώργος Μητρόπουλος
